Μάθημα : ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ

https://youtu.be/q0xZicpJvKs

Ήταν Φαναριώτης Kωνσταντινουπολίτης στην καταγωγή. Γεννήθηκε και έζησε στην Aλεξάνδρεια της Aιγύπτου (1863 - 1933). Eκφράζει το πνεύμα του κοσμοπολιτισμού και του οικουμενισμού της ελληνικής Διασποράς. Η κοσμοπολίτικη διάσταση της ποίησής του συνδέεται επίσης και με την εποχή ανάδυσης του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, κατά την οποία εμφανίζονται ο Τζόζεφ Κόνραντ, ο Τόμας Μαν και ο Έντουαρντ Φόρστερ, ο οποίος θα γίνει προσωπικός φίλος του Κ. Π. Καβάφη και θα προσπαθήσει να προωθήσει την καβαφική ποίηση στον αγγλόφωνο λογοτεχνικό κόσμο.

Σήμερα η ποίησή του όχι μόνο έχει επικρατήσει στην Ελλάδα, αλλά και κατέλαβε μία εξέχουσα θέση παγκοσμίως, ύστερα από τις μεταφράσεις των ποιημάτων του αρχικά στα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και κατόπιν σε πολλές άλλες γλώσσες. Έγραψε μόνον 154 (αναγνωρισμένα) ποιήματα, όμως κατάφερε να γίνει ένας από τους πιο σημαντικούς ποιητές του 20ού αιώνα παγκοσμίως. Δεν δημοσίευσε ποτέ σε ένα βιβλίο τα ποιήματά του, αλλά τα έστελνε όπου εκείνος θεωρούσε σκόπιμο. Παρά την «εσωστρεφή» του πρακτική, έγινε γρήγορα γνωστός και προκάλεσε αντιφατικές εκτιμήσεις της κριτικής. Η δυναμική της ποίησής του αποδεικνύεται και από τους δύο τόμους καβαφογενών ποιημάτων (ποιημάτων που συνομιλούν με ποιήματά του ή γράφονται πάνω σε δικά του θέματα), ελληνικών και ξένων. Κάθε χρόνο γράφονται νέες μελέτες για το έργο του, καθώς κάθε καινούργια γενιά καθρεφτίζεται στα ποιήματά του και ακονίζει τη δική της ευαισθησία πάνω τους. Ο ίδιος έλεγε πως είναι ποιητής των μελλοντικών γενεών, θεωρώντας την εποχή του ανεπαρκή για να συλλάβει την περίπλοκη ειρωνεία του. Η αίσθηση της Ιστορίας διατρέχει τα περισσότερα ποιήματά του. Γράφει κάπου: «Δουλεύουμε εναρέτως για τους κατοπινούς».
O Kαβάφης είναι ένας μοναδικά πρωτότυπος ποιητής. Aποτελεί ξεχωριστή ιδιότυπη περίπτωση της νεοελληνικής ποίησης. Η ποιητική του έκφραση που είναι πιο κοντά στη σύγχρονη αντίληψη της ποιητικής έκφρασης. Δεν εντάσσεται σε σχολές και ομαδοποιήσεις ποιητών της εποχής του.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ: https://forms.gle/SWVmTYoZPTCACGPBA

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ
Ο ίδιος τα χώριζε σε τρεις κατηγορίες: α) διδακτικά ή φιλοσοφικά, β) ιστορικά και γ) αισθησιακά-ερωτικά ποιήματα. Η ποίησή του είναι συχνά φορέας ηθικών μηνυμάτων και συμβουλών για την ενδεδειγμένη στάση ζωής, κάτι που θα μπορούσε να αναιρέσει την ποιητικότητα του έργου του, αν ο ποιητής δε φρόντιζε να συγκαλύψει το διδακτισμό αυτό με μια εμπνευσμένη αξιοποίηση της ιστορίας και των αρχαιοελληνικών μύθων.
Παραδείγμα διδακτικού/φιλοσοφικού ποιήματος
Το πρώτο σκαλί
Εις τον Θεόκριτο παραπονιούνταν
μιά μέρα ο νέος ποιητής Ευμένης·
«Τώρα δυό χρόνια πέρασαν που γράφω
κ' ένα ειδύλιο* έκαμα μονάχα.
Το μόνον άρτιόν μου έργον είναι.
Αλλοίμονον, είν' υψηλή το βλέπω,
πολύ υψηλή της Ποιήσεως η σκάλα·
και απ' το σκαλί το πρώτο εδώ που είμαι
ποτέ δεν θ' αναιβώ ο δυστυχισμένος».
Ειπ' ο Θεόκριτος· «Αυτά τα λόγια
ανάρμοστα και βλασφημίες είναι.
Κι αν είσαι στο σκαλί το πρώτο, πρέπει
νάσαι υπερήφανος κ' ευτυχισμένος.
Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι·
τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα.
Κι αυτό ακόμη το σκαλί το πρώτο
πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει.
Εις το σκαλί για να πατήσεις τούτο
πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι
πολίτης εις των ιδεών την πόλι.
Και δύσκολο στην πόλι εκείνην είναι
και σπάνιο να σε πολιτογραφήσουν.
Στην αγορά της βρίσκεις Νομοθέτας
που δεν γελά κανένας τυχοδιώκτης.
Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι·
τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα».

Ειδύλλιο λέγεται το μικρό ποίημα, το οποίο έχει ως θέμα κυρίως τον έρωτα στην αγροτική ή ποιμενική ζωή.^[1] Το ειδύλλιο ανήκει στη βουκολική ποίηση και αποτελεί το ένα από τα δύο είδη ποιημάτων της.^[2] Επίσης, στην αρχαιότητα ειδύλλια λέγονταν και τα ποιήματα που έχουν μικρή έκταση σε στίχους, σε αντίθεση με τα μεγάλα ποιήματα^{[Σημ 1]}, χωρίς την έννοια του βουκολικού ποιήματος που απέκτησαν μεταγενέστερα. (πηγή: Βικιπαίδεια)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 

1. Ποια είναι τα πρόσωπα που συνδιαλέγονται;

2. Ποιοι είναι οι κειμενικοί δείκτες που ενισχύουν την άποψη ότι η ποίηση του Καβάφη διαπνέεται από δραματικότητα/θεατρικότητα;

3. Ποια "καλλιτεχνικά θέματα" θέτει το παραπάνω ποιήμα (ποίημα ποιητικής);

Οι "κλίμακες" στην τέχνη:

1. https://weburbanist.com/2010/09/27/stairs-to-nowhere-15-works-of-surreal-staircase-sculpture/

2. https://www.1st-art-gallery.com/Architecture/Staircases.html

3. Led Zeppelin, Stairway to Heaven (live 1975)

Σε άλλα ποιήματα, το ποιητικό υποκείμενο στέκεται με στωικότητα και ειρωνεία μπροστά στην ανθρώπινη φύση και αποκαλύπτει τις αδυναμίες της. O αναγνώστης του Καβάφη έρχεται αντιμέτωπος με κάποια μελανά σημεία της ύπαρξής του κι έτσι έχει τη δυνατότητα να αναζητήσει ο ίδιος τη λύση τους, στο βαθμό που αντέχει να έρθει αντιμέτωπος με τους ‘‘δαίμονές του’’, όπως για παράδειγμα στο ποίημα "Τα παράθυρα":
Σ’ αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ
μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ
για νάβρω τα παράθυρα.— Όταν ανοίξει
ένα παράθυρο θάναι παρηγορία.—
Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ
να τάβρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω.
Ίσως το φως θάναι μια νέα τυραννία.
Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει.

Η έννοια του αμετάκλητου και της μοίρας
Πόσες φορές δεν αισθανόμαστε ότι εγκλωβιζόμαστε άθελά μας σε μία κατάσταση; Μια κατάσταση που μας επιβάλλουν οι γύρω μας και συχνά νιώθουμε ανήμποροι να την υπερβούμε. Παράδειγμα το ποίημα "Τείχη"
Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·

διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.
A όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.

Aλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Aνεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

Το μεγαλείο της ατομικής προσπάθειας
Από την άλλη πλευρά, στην αναζήτηση της σωτηρίας της ψυχής καμία μοίρα και κανένας εξωτερικός παράγοντας δεν έχουν θέση, όταν υπάρχει αυτογνωσία και πίστη στον αγώνα για τη ζωή. Παράδειγμα από το ποίημα "Ιθάκη":
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν' η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.

Η αρετή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας
Στον αντίποδα της αλαζονείας ο ποιητής προτάσσει την αξιοπρέπεια. Πρόκειται για την αρετή που προκύπτει από την ειλικρινή αντιμετώπιση των προβληματικών καταστάσεων. Με άλλα λόγια, είναι η κάθε στιγμή που κάποιος στέκεται αντιμέτωπος με τους φόβους του και επιλέγει τον τρόπο που θα τους αντιμετωπίσει ακόμα κι αν γίνει με ψυχικά επώδυνο τρόπο. Παράδειγμα το ποίημα "Όσο μπορείς":

Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κι εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ
Η συμβολική χρήση των αρχαίων μύθων και ιστορικών προσώπων είναι από τα κύρια χαρακτηριστικά του έργου του. Σε πολλά ποιήματα αντλεί τα θέματά του από την ιστορία. H αγαπημένη του ιστορική περίοδος είναι κυρίως η Eλληνιστική (Aλεξανδρινή και Mεταλεξανδρινή) Περίοδος και η Περίοδος της Ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Ανατολή (Πτολεμαίοι, Σέλευκοι, Kαίσαρ, Aντώνιος), οι τελευταίοι αιώνες του αρχαίου κόσμου. Εμπνέεται επίσης, αλλά πολύ λιγότερο, από την ελληνική μυθολογία, την κλασική αρχαιότητα και το Bυζάντιο.

ΓΛΩΣΣΑ, ΥΦΟΣ, ΣΤΙΧΟΥΡΧΙΚΗ
Η γλώσσα και η στιχουργική μορφή των ποιημάτων του Καβάφη ήταν ιδιόρρυθμες και πρωτοποριακές για την εποχή. Η γλώσσα του είναι συχνά μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης, ουδέτερη, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής. Ο λόγος του λιτός, με ελάχιστα επίθετα (όσα υπάρχουν έχουν πάντα ιδιαίτερη σημασία, δεν είναι ποτέ συμβατικά, κοσμητικά επίθετα). Η γλώσσα δεν αποκαλύπτει τα συναισθήματα. Εξαιρετικά σύντομα ποιήματα. Φαινομενικά ο λόγος του είναι ψυχρός. H συγκίνηση, το συναίσθημα, ο λυρισμός υπολανθάνουν, καλύπτονται έντεχνα πίσω από μύθους και σύμβολα.
Το ιαμβικός μέτρο στη στιχουργική είναι τόσο επεξεργασμένο που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί. Ομοιοκαταληξία όχι σε όλα τα ποιήματα, ενίοτε χαλαρή και περιστασιακή, οι στροφές μπορεί να μην έχουν ίσο αριθμό στίχων και οι στίχοι είναι ανισοσύλλαβοι. Μερικές φορές απουσιάζει η στίξη. Άλλες όμως φορές η στίξη παίζει σημαντικό ρόλο (πχ. ειρωνεία, σκηνοθετικές οδηγίες απαγγελίας, όπως χαμήλωμα φωνής όταν έχουμε παρένθεση).

ΚΑΒΑΦΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ
Ο Καβάφης είναι γνωστός για την ειρωνεία του, ένα μοναδικό συνδυασμό λεκτικής και δραματικής ειρωνείας, πολλές φορές σαρκασμού που γίνεται κάποιες φορές αυτοσαρκασμός. Πλέκει μέσα στο ίδιο ποίημα διαφορετικές, πολλές φορές αντιθετικές, απόψεις, αποστασιοποιείται και αφήνει τον αναγνώστη να αποφασίσει για το σωστό ή το λάθος. Πολλές φορές οι πρωταγωνιστές των ποιημάτων του γίνονται θύματα ειρωνείας επειδή φαίνεται ότι δεν έχουν συνείδηση ούτε της ανθρώπινης μοίρας ούτε της πορείας της Ιστορίας.

ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΡΑΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ο δραματικός μονόλογος (το ποιητικό υποκείμενο απευθύνεται στο “εσύ”) και ο διάλογος είναι από τους κύριους αφηγηματικούς τρόπους που χρησιμοποιεί. Τα ποιήματά του χαρακτηρίζονται από θεατρικότητα. Μια σκηνοθεσία προσώπων και καταστάσεων του παρελθόντος, αντίστοιχων, ως προς το ήθος ή τη λειτουργία τους με το παρόν, στην οποία ο ποιητής επενδύει το πολιτικό ή ερωτικό του όραμα. Στο έργο του δρουν πρόσωπα/ προσωπεία, όπως στο αρχαίο δράμα, στα οποία αναθέτει έναν ρόλο, τα τοποθετεί σε έναν συγκεκριμένο χώρο και χρόνο και αναδεικνύει τις συγκρούσεις, εσωτερικές ή/και εξωτερικές, καθιστώντας την ποίησή του πολυφωνική.
Παράδειγμα από το ποίημα "Περιμένοντας του βαρβάρους"
- Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;
Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.
- Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μια τέτοια απραξία;
Τι κάθοντ' οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;
Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ για το ποίημα "Τα Παράθυρα" αναρτημένο στο https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/browse.html?cnd_id=9&text_id=802
μελοποίηση-ερμηνεία Ελεάνα Τσεσμελη https://youtu.be/I12YBdHkdn4
1. «μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ»: ποιο σχήμα λόγου χρησιμοποιείται στον στίχο;
Ποια συναισθηματική κατάσταση εκφράζεται μέσα από αυτό;
2. Στο ποίημα αξιοποιείται η τεχνική της αντίθεσης. Να βρείτε τη βασική αντίθεση του ποιήματος.
3. Ο Καβάφης αξιοποιεί συχνά στα ποιήματά του ως σημείο στίξης τη διπλή παύλα. Να την εντοπίσετε στο ποίημα και να σχολιάσετε τη λειτουργία της.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ για το ποίημα "Η πόλις" αναρτημένο στο https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/browse.html?cnd_id=9&text_id=650
1. Σε ποια συναισθηματική κατάσταση βρίσκεται ο ήρωας του ποιήματος και γιατί; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με λέξεις ή φράσεις από το ποίημα.
2. Ποιο είναι το κυρίαρχο κλίμα του ποιήματος και με ποιες λέξεις/φράσεις υποβάλλεται;
3. Γιατί είναι ανέφικτη η φυγή σύμφωνα με τον ποιητή; Σχολιάστε.
4. Να εντοπίσετε και να γράψετε τους στίχους όπου φαίνεται ότι ο ήρωας ανγνωρίζει την προσωπική ευθύνη του γι’ αυτά που του συμβαίνουν. Χαρακτηρίστε το ήθος του ήρωα, σε σχέση με την αποδοχή των ευθυνών του.
5. Να αναφέρετε δύο τεχνικές που χρησιμοποιεί ο Καβάφης στο πιο πάνω ποίημα και να εξηγήσετε με συντομία τη χρήση τους.
6. «Ο ήρωας του ποιήματος διακρίνεται για την αξιοπρέπειά του.» Εξηγήστε.
7. Τι συμβολίζει «η πόλις» στο ομώνυμο ποίημα του Καβάφη; Εξηγήστε.
8. Να σχολιάσετε το ρόλο των επαναλήψεων στο ποίημα.
9. Πώς διαγράφεται η σχέση του ανθρώπου με τον περιβάλλοντα χώρο στο ποίημα;
10. Το ποίημα «Η πόλις», αν και παρουσιάζει έναν «αντιήρωα», μπορεί να θεωρηθεί διδακτικό. Να στηρίξετε αυτήν την άποψη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγγελοπούλου Άννα, "Χαρακτηριστικά της ποίησης του Καβάφη", αναρτημένο στο ιστολόγιο του Πρότυπου Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης http://piramatikoneiroland.blogspot.com/p/blog-page_02.html
Αρχείο Καβάφη http://www.kavafis.gr/
Ερωτήσεις Τράπεζας Θεμάτων
Κωστίου Κ., "Η ποίηση και η ποιητική του Καβάφη", Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα, Πανεπιστήμιο Πατρών αναρτημένο στο https://eclass.upatras.gr/modules/document/file.php/LIT1871/ΑΝΟΙΧΤΟ%20ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ%20ΜΑΘΗΜΑ/Ενότητα%201.pdf
Μάντης Κ., "Τα χαρακτηριστικά της ποίησης του Κωνσταντίνου Καβάφη" αναρτημένο στο https://latistor.blogspot.com/2012/03/blog-post_20.html
Παπαδοπεράκη Ασπ., Ο Επικούρειος Ποιητής Κ.Π. Καβάφης, Εκδόσεις Σήμα.
Πλιάτσκα Όλαγα, Φιλοσοφικά Ποιήματα του Καβαφικού Κανόνα, μεταπτυχιακή εργασία αναρτημένη στο http://ikee.lib.auth.gr/record/299668/files/GRI-2018-22506.pdf
Τα παράθυρα: αδίδακτο κείμενο από Τράπεζα Θεμάτων αναρτημένο στο https://lambrinim.wordpress.com/2015/03/25/κ-π-καβαφησ-τα-παράθυρα-αδιδακτο-κειμ/
Τσάκου Ευφρορσύνη, "Ο φιλοσοφικός Καβάφης", αναρτημένο στο https://artic.gr/o-filosofikos-kavafis/
Φάκελος Υλικού, Λογοτεχνία Γ' Λυκείου
Φωτόδεντρο, "Καβάφης Κωνσταντίνος", αναρτημένο στο http://photodentro.edu.gr/aggregator/lo/photodentro-aggregatedcontent-8526-6332
Ψάχου Μαρία, "Ο Καβάφης και η ποίηση της γενιάς του 70", εφ. Αυγή , αναρτημένο στο https://www.avgi.gr/tehnes/53650_o-kabafis-kai-i-poiisi-tis-genias-toy-70
Jusdanis Gregory, "Πώς ο Κ.Π. Καβάφης υπερέβη την Αλεξάνδρεια και την Αθήνα, ανακάλυψε νέα μορφή ποιητικής έκφρασης και έγινε οικουμενικός ποιητής", αναρτημένο στο https://www.onassis.org/el/initiatives/cavafy-archive/he-predicted-modern-world